اسرار پایداری گنبد؛ نکته ای از زلزلة طبس

طبس، شهری بود کهنسال و سبز با رشته قنات های بسیار و مردمانی سخت کوش و هنرمند که از روزگارانی دور، خاک را با آب آمیختند، خشت را کالبد ساختند و روایت هنر و معماری را به زیبایی بر اندام بناها و فضای زندگی خود در طول زمان سرودند و شهری از خشت خام را از زمین برآوردند تا آنکه در سال 1357 خورشیدی، زمین سخت لرزید و شهر دوباره بر خاک شد. نگارنده در آن زمان دست به کار پژوهشی زد تا شاید بتوان با همان خشت و تناسبات فضایی و بکارگیری فنون ساده مقاوم سازی و امکانات بومی، باززنده سازی شهر را ممکن سازد. یک سال جستجو در منابع پژوهشی مرکز یونسکو در پاریس و مشاهدات میدانی، یادداشت هایی حاصل شد که نکاتی از میان آنها شایان توجه است؛ از جمله آنکه پس از زلزله که در شهر گردش می کردم، به آب انبارهایی برخوردم که در میان خرابه های شهر، تقریباً سالم باقی مانده بود. مقایسة عکس هوایی یک سال پیش از زمین لرزه با عکس هوایی چند روز پس از ویرانی آن- که تنها درختان بر جای مانده بودند- نشان می دهد گنبدهایی که هر چه بیشتر به زمین نزدیک بودند- یا ساق آنها روی زمین نشسته بودند- در زلزله آسیبی ندیدند. این شگفتی شاید کسانی را که در پی چرایی های ایستایی بناهای خشتی و مقاومت آنها در برابر زلزله هستند، با دریافتن علت و الگوها یاری رساند. در متن عکس ها میزان آسیب وارده به گنبدهای آب انبارها در سه دوره قبل و بعد از زلزله و امروز، مقایسه شده است. آب انبارهای قدیمی، امروز به شاخص های اصلی مکان های اجتماعی شهر تبدیل شده است. شاید هم پوشانی دو واقعه، چنین نقشی تاریخی را برای آب انبارها، تداوم بخشیده است : پایداری در برابر زلزله و مکان گزینی آنها در مرکز ثقل محلات. به نظر می رسد تأمل در این عکس ها، حداقل برای دو گروه، فرصت ها و زمینه های پژوهش را معرفی کند : معمارانی که به مهندسی بنا توجه خاص دارند و متخصصان شهری که به سامان دادن بافت های شهر، اهتمام می ورزند.